از مدت ها پیش ، بشر همیشه در جستجوی راهی بوده است که بتواند آرزوها ، عقاید و ایده های خود را به عنوان نقاشی ، کنده کاری ، کنده کاری روی سنگ ، سنگ نگاره ، تندیس جاودانه کند. یکی از هنرهای ارزشمندی که ایرانیان دارای سابقه طولانی هستند ، حکاکی روی سنگ و سنگ نگاره است. منبت کاری بر اساس طرح یا الگوی مورد نظر با استفاده از چکش و اسکنه های خاص ، کنده کاری و تعمیق سنگ است.هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی میباشد که نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگتراشی در ابزارسازی بوده است. بهاینترتیب که با ایجاد تراشهایی در سنگ خشنترین ابزاری را ساخت که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف است.
امروزه هنرمندان سنگتراش از روشهای مختلفی در این هنر استفاده که میکنند که انواع روشهای رایج در حجاری عبارتاند از: تراش سنگ (مانند جواهرتراشی، خراطی و نقش برجسته) برش سنگ (مانند معرق و مشبک)، خراش سنگ (مانند حکاکی) و روشهای تلفیقی (مانند نقش برجسته مشبک). در شکل انواع روشهای تولید آثار سنگی به صورت کامل در نمودار نمایش داده شده است.
تراش سنگ و سنگ نگاره در ایران ، قرن ها قبل از میلاد با ساختن ابزارهایی برای شکار حیوانات و سایر ابزارهای اساسی زندگی آغاز شد. استفاده از ابزار برای شکار یا پوست اندازی حیوانات و اهداف کشاورزی منحصر به فردتر بود. به نمایش گذاشتن قدرت و عظمت شاه از ویژگی های منبت کاری شده روی سنگ از دوران هخامنشی و دوران ساسانی است. آثار به جا مانده از آن دوران گواه این ادعاست.
این هنر به طور گسترده ای از دوران پیش از اسلام و با گسترش اسلام ، الگوهای Arabesque ، Khatai و Kofi گسترش یافته است. این هنر نه تنها در مساجد ، امامزاده ها ، بناهای مقدس (در پایه ستون های سنگی ، به عنوان ستون ، ازاره ایوان ها و عبادتگاه ها ، به عنوان کتیبه و ...) استفاده می شود بلکه به عنوان یک هنر عملی در سنگاب ، ناودان های سنگی ، آسیاب های سنگی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
تراش و برداشت قسمتی از سطح سنگ برای ایجاد طرح و نقش با قلم و چکش بهمنظور کاربرد در بناها و اشیا را «نقش برجستهکاری سنگ» گویند. انواع نقش برجستهکاری به سه روش برداشت زمینه، برداشت نقش تلفیقی انجام میشود. استفاده از نقش برجستهکاری سنگ برای نگارش کتیبهها، سنگ مزارها، درها و تزئین سکوهای ورودی در بناهای سنتی، انواع ستون، اجزای ستون، سنگاب، گلدان، پایه میز، نرده و منبر به کار میرود.
شکل ظاهری برجستهکاری بیشتر بر روی سطوح تخت که برای پوشاندن بخشی از دیوار یا کف و سطوح منحنی مانند ستونها، ظروف و احجام تزئینی اجرا میشود. انواع نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی، اشیا، خطنگاری و گرهها در این شیوه قابلاجرا است.
ابزار موردنیاز برای حکاکی انواع قلم فولادی با نوک تیز ساده (برای ایجاد خراش خطی) و قلم فولادی پهن و آجدار (برای ایجاد خراش خطی) و قلم فولادی پهن و آجدار (برای ایجاد بافت در زمینه سنگ)، خطکش، پرگار، فرچهی نرم یا قلمموی پهن، سنباده، سوهان و پمپ باد است.
بدنه سنگی را انتخاب و آمادهسازی میکنند.
طرح را بر روی زمینه سنگی انتقال میدهند.
با قلم فولادی تیز برای دورگیری و ایجاد شیار، خطوط طرح را میخراشند.
در هر مرحلهی کار خاک و تراشهها را بهوسیله فرچه یا پمب باد از سطح کار پاک میکنند.
در صورت لزوم با ایجاد بافت در زمینه و دودهکاری، کار را تکمیل میکنند.
1-3-1-3: ابزار و مصالح موردنیاز در روش نقش برجستهکاری
از وسایل و دستگاههای برش، تراش، سایش، کوبش، پرداخت، صیقلزنی و اندازهگیری برای انجام مراحل کار استفاده میشود.
مواد و مصالح این روش سنگهای ابزاری مانند مرمر و گرانیت که دارای بافت و تراکم یکنواخت هستند برای این کار مناسباند.
قواره کردن تخته سنگها: تخته سنگها را در ابعاد، قطر و اندازهی موردنیاز برش زده و آن را لایه میکنند.
انتقال طرح: طرح را روی سنگ موردنظر منتقل میکنند.
تراش: با چکش و قلم فولادی دور طرح را مشخص کرده سپس زمینه یا طرح را آنقدر میتراشند تا به تدریج به برجستگی موردنظر برسند.
ساختوساز: با ابزار سایشی، نقش برجسته شده را حجم داده و جزئیات آن را ساختوساز میکنند.
سایه زدن: برخی قسمتها را با خطوط ممتد یا هاشور سایه میزنند.
پرداخت و صیقل زدن: در پایان نقوش برجسته را پرداخت کرده و به تدریج آنها را میسایند تا کاملا صیقلی شود
برای ساخت ظروف، اشیا و تزئینات ساختمانی استفاده میشود. ساخت انواع دیگ و دیگچه، کاسه، بشقاب و هاون برای ظروف پختوپز مرسوم است. آثار هنری سنگی به دو گروه قابلحمل و ثابت تقسیم میشوند.
آثار سنگی تزئینی قابلحمل مانند ظروف، سنگاب، سردیس و تندیس.
آثار سنگی تزئینی ثابت مانند انواع ستون، اجزای ستون، کتیبه، محراب، حوض، نرده، سکو، فواره، در و پاشنه و سنگفرش
استحکام و دوام بالای سنگ در برابر عناصر محیطی ، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن و قابلیت های مختلف باعث شده است که به طور گسترده برای اهداف تزئینی و کاربردی مورد استفاده قرار گیرد. نمونه سنگهایی که برای تراش سنگ و لیتوگرافی استفاده می شود انواع مختلفی از سنگهای مرمر ، سنگهای سیاه و گرانیت است که توسط تراش های فلزی ، چکش و کلاه تراشیده شده و شکل گرفته اند. به منظور خلق اثری از سنگ تراشی و لیتوگرافی ، هنرمندان سنگ را برای کار انتخاب می کنند و پس از آن با استفاده از اسکنه ها و چکش سنگ تراشیده می شود. هنگامی که کنده کاری انجام شد ، سطح آن با پرونده های سنباده پرداخت می شود. برخی از نقوش مورد استفاده در هنر حجاری سنگ و لیتوگرافی الگوهای عربی ، ختایی ، الگوهای هندسی ، حیوانات ، گیاهان و گاهی انسانها ،
هنرمندان سنگ تراش در کار خود از نقش و نگارهای فرش نكته هایی آموخته اند با این اختلاف كه بافنده قالی در كار ساختن آن نقش و نگارها سر و كارش با پشم یا ابریشم نرم و سبك است. ولی سنگ تراش با مرمر سخت و سنگین ،او سرانجام سركشی سنگ را به نیروی هنر پردازش می كند و نقش خیالش را در نقش سنگ جاودان ایجاد می كند.